Lạm dụng Pháp nhân trong Hoạt động Rửa tiền và Các Biện pháp Đối phó

1. Giới thiệu

Trong bối cảnh tội phạm tài chính ngày càng tinh vi và phức tạp, pháp nhân (bao gồm các công ty trách nhiệm hữu hạn, quỹ tín thác, công ty hợp danh và các tổ chức pháp lý khác) đã trở thành công cụ phổ biến cho các hoạt động bất hợp pháp như rửa tiền (RT), tài trợ khủng bố (TTKB), và tài trợ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt (TPBVKHDHL). Pháp nhân đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu, cho phép các cá nhân và tổ chức tiến hành các giao dịch thương mại, sở hữu tài sản, và hạn chế trách nhiệm pháp lý. Tuy nhiên, chính những đặc điểm này—như tính ẩn danh, khả năng che giấu quyền sở hữu và sự linh hoạt trong việc chuyển giao tài sản—lại khiến pháp nhân trở thành mục tiêu hấp dẫn cho các đối tượng tội phạm.

Tội phạm lợi dụng pháp nhân để che giấu danh tính, nguồn gốc của tiền bất hợp pháp, và hợp thức hóa các khoản thu nhập từ hoạt động phạm tội vào nền kinh tế hợp pháp. Nhận thức được mối đe dọa này, Lực lượng Đặc nhiệm Tài chính (Financial Action Task Force – FATF), tổ chức quốc tế hàng đầu trong việc thiết lập tiêu chuẩn chống rửa tiền, đã tăng cường các khuyến nghị của mình, đặc biệt là Khuyến nghị 24 (Recommendation 24), nhằm nâng cao tính minh bạch và ngăn chặn việc lạm dụng pháp nhân. Bài viết này sẽ phân tích chi tiết cách thức pháp nhân bị lạm dụng, những thách thức mà các quốc gia đối mặt trong việc đối phó với vấn đề này, cũng như các biện pháp đang được triển khai trên toàn cầu để giải quyết mối nguy hiểm này.

2. Hiểu biết về Rủi ro và Xu hướng Lạm dụng Pháp nhân

Việc hiểu rõ các rủi ro liên quan đến pháp nhân là nền tảng cho bất kỳ chiến lược chống rửa tiền hiệu quả nào. Tuy nhiên, một báo cáo từ Nhóm Châu Á – Thái Bình Dương về chống rửa tiền (Asia/Pacific Group on Money Laundering – APG) cho thấy vẫn còn nhiều lỗ hổng trong nhận thức của các quốc gia thành viên. Cụ thể, chỉ có 14% (6 trong số 42 quốc gia thành viên) đã tiến hành đánh giá rủi ro đầy đủ liên quan đến việc lạm dụng pháp nhân. Trong khi đó, 48% (20 quốc gia) chỉ thực hiện đánh giá một phần, thường thiếu chiều sâu hoặc không bao quát hết các loại pháp nhân khác nhau, và 14% (6 quốc gia) chưa hề thực hiện bất kỳ đánh giá nào vào thời điểm báo cáo. Dù một số quốc gia đã bắt đầu quá trình này sau đó, sự thiếu hụt trong hiểu biết về rủi ro vẫn là một trở ngại lớn, làm suy yếu khả năng triển khai các biện pháp đối phó phù hợp và hiệu quả.

Các xu hướng lạm dụng pháp nhân ngày càng đa dạng và phức tạp, bao gồm:

• Sử dụng công ty vỏ bọc (shell companies): Đây là những pháp nhân không có hoạt động kinh doanh thực sự, được thành lập với mục đích duy nhất là che giấu danh tính của chủ sở hữu hưởng lợi hoặc chuyển giao tiền bất hợp pháp.
• Giám đốc và cổ đông được chỉ định (nominee directors/shareholders): Các cá nhân hoặc tổ chức được thuê để đại diện cho chủ sở hữu thực sự, qua đó giúp che giấu danh tính của những người đứng sau.
• Tính chất xuyên quốc gia: Pháp nhân thường được thành lập ở một quốc gia nhưng hoạt động ở quốc gia khác để tận dụng lỗ hổng pháp lý hoặc sự khác biệt trong quy định giữa các khu vực pháp lý.

Ví dụ thực tế từ các quốc gia thành viên APG minh họa rõ những xu hướng này. Tại Indonesia, Đánh giá Rủi ro Ngành năm 2022 cho thấy các công ty trách nhiệm hữu hạn trong nước có nguy cơ cao bị lạm dụng để rửa tiền từ các tội phạm như tham nhũng và buôn bán ma túy. Trong khi đó, tại Nhật Bản, các pháp nhân với số vốn ban đầu tối thiểu, thường xuyên thay đổi địa điểm hoặc nhân sự, và thiếu giấy phép kinh doanh hợp lệ đã bị sử dụng trong các hoạt động gian lận. Những ví dụ này nhấn mạnh tính chất toàn cầu và sự đa dạng của vấn đề, đồng thời chỉ ra nhu cầu cấp thiết về việc cải thiện đánh giá rủi ro ở cấp quốc gia và quốc tế.

3. Phương pháp Đánh giá Rủi ro

Để hỗ trợ các quốc gia trong việc đối phó với rủi ro từ pháp nhân, Ngân hàng Thế giới (World Bank) và Cơ sở Toàn cầu của Liên minh Châu Âu (EU Global Facility) đã phát triển các công cụ và hướng dẫn chuyên sâu nhằm đánh giá các lỗ hổng liên quan đến pháp nhân. Những phương pháp này tập trung vào việc xác định các dấu hiệu cảnh báo (red flags) phổ biến, chẳng hạn như:

• Cấu trúc sở hữu phức tạp: Nhiều lớp pháp nhân hoặc sử dụng các công ty mẹ-con để che giấu chủ sở hữu hưởng lợi.
• Sử dụng pháp nhân nước ngoài: Đặc biệt từ các khu vực pháp lý có quy định lỏng lẻo hoặc thiếu minh bạch.
• Hoạt động bất thường: Chẳng hạn như giao dịch lớn không phù hợp với quy mô kinh doanh của pháp nhân.

Bộ công cụ Đánh giá Rủi ro Rửa tiền và Tài trợ Khủng bố Quốc gia của Ngân hàng Thế giới (National Money Laundering and Terrorist Financing Risk Assessment Toolkit) cung cấp một khung toàn diện để các quốc gia đánh giá cả rủi ro “xuất khẩu” (liên quan đến việc pháp nhân trong nước bị người không cư trú lạm dụng) và rủi ro “nhập khẩu” (liên quan đến việc sử dụng pháp nhân nước ngoài trong nước). FATF cũng khuyến khích các quốc gia đánh giá toàn diện các pháp nhân hoạt động trong phạm vi lãnh thổ của mình, bao gồm cả những pháp nhân có yếu tố nước ngoài. Những công cụ này không chỉ giúp xác định lỗ hổng mà còn hỗ trợ các quốc gia tùy chỉnh chiến lược chống rửa tiền dựa trên các mối đe dọa cụ thể.

4. Chủ sở hữu Hưởng lợi và Cấu trúc Sở hữu Phức tạp

Việc xác định chủ sở hữu hưởng lợi—những cá nhân thực sự sở hữu hoặc kiểm soát pháp nhân—là yếu tố cốt lõi trong nỗ lực ngăn chặn lạm dụng pháp nhân. Tuy nhiên, đây cũng là một trong những thách thức lớn nhất do sự tồn tại của các cấu trúc sở hữu phức tạp. Tội phạm thường sử dụng nhiều lớp pháp nhân, quỹ tín thác, hoặc các thỏa thuận pháp lý ở nhiều quốc gia khác nhau để che giấu danh tính của mình. Ví dụ, một công ty có thể được sở hữu bởi một công ty khác đăng ký ở một khu vực pháp lý nước ngoài, và công ty này lại thuộc sở hữu của một quỹ tín thác với người thụ hưởng không được công khai. Sự phức tạp này khiến cơ quan thực thi pháp luật gặp khó khăn trong việc truy vết chủ sở hữu thực sự.

Để giải quyết vấn đề này, nhiều quốc gia đã bắt đầu thiết lập cơ sở đăng ký chủ sở hữu hưởng lợi. Tại Canada, một cơ sở đăng ký công khai đã được triển khai, yêu cầu các công ty tiết lộ thông tin về những cá nhân có “quyền kiểm soát đáng kể”—được định nghĩa là sở hữu ít nhất 25% cổ phần hoặc có ảnh hưởng lớn đến hoạt động của công ty. Thông tin này được lưu trữ và cung cấp cho cơ quan thực thi pháp luật để hỗ trợ điều tra. Tương tự, Philippines đã cải cách quy trình đăng ký công ty nhằm tăng cường tính minh bạch, yêu cầu các pháp nhân cung cấp thông tin chi tiết về chủ sở hữu hưởng lợi khi đăng ký. Những sáng kiến này không chỉ cải thiện khả năng truy vết mà còn góp phần ngăn chặn việc lạm dụng pháp nhân ngay từ đầu.

5. Rửa tiền Dựa trên Hoạt động Thương mại (TBML)

Rửa tiền dựa trên hoạt động thương mại (Trade-Based Money Laundering – TBML) là một phương thức tinh vi mà tội phạm sử dụng để chuyển tiền bất hợp pháp qua biên giới thông qua các giao dịch thương mại giả mạo. Bằng cách khai báo sai giá trị, số lượng hoặc loại hàng hóa, tội phạm có thể hợp thức hóa tiền bẩn dưới vỏ bọc của hoạt động kinh doanh hợp pháp. Pháp nhân đóng vai trò trung tâm trong các kế hoạch TBML, thường được sử dụng để tạo ra các giao dịch thương mại giả hoặc che giấu nguồn gốc thực sự của tiền.

Một ví dụ điển hình từ Hồng Kông liên quan đến một tổ chức tội phạm thành lập năm công ty vỏ bọc để xuất khẩu kim cương tổng hợp giá trị thấp sang một quốc gia khác, nhưng khai báo chúng là kim cương tự nhiên có giá trị cao. Bằng cách phóng đại giá trị hàng hóa, tổ chức này đã chuyển hàng triệu đô la tiền bất hợp pháp dưới dạng thanh toán thương mại hợp pháp. Một trường hợp khác ở Maldives cho thấy các cá nhân sử dụng pháp nhân để thực hiện các giao dịch gian lận, nộp tài liệu giả mạo cho ngân hàng để chuyển tiền ra nước ngoài. Những ví dụ này nhấn mạnh vai trò quan trọng của pháp nhân trong TBML và sự cần thiết của việc tăng cường giám sát các giao dịch thương mại quốc tế.

6. Các Biện pháp Đối phó

Để chống lại việc lạm dụng pháp nhân, các quốc gia trên thế giới đang triển khai một loạt biện pháp đối phó hiệu quả:

• Cơ sở đăng ký chủ sở hữu hưởng lợi: Như đã đề cập, các cơ sở đăng ký tại Canada và Philippines là ví dụ điển hình, giúp tăng cường tính minh bạch và hỗ trợ cơ quan chức năng trong việc điều tra.
• Giám sát các nhà cung cấp dịch vụ chuyên nghiệp (TCSP): Các tổ chức này, bao gồm công ty luật và kế toán hỗ trợ thành lập và quản lý pháp nhân, thường là mắt xích quan trọng trong chuỗi lạm dụng. Tại Singapore, Cơ quan Quản lý Doanh nghiệp và Kế toán (ACRA) đã áp dụng các quy định nghiêm ngặt đối với TCSP, yêu cầu họ thực hiện thẩm định khách hàng (due diligence) và xác định chủ sở hữu hưởng lợi. Vi phạm có thể dẫn đến phạt tiền hoặc đình chỉ hoạt động.
• Trừng phạt đối với việc không tuân thủ: Pakistan đã áp dụng các biện pháp cứng rắn, xử phạt hơn 54.000 pháp nhân với tổng số tiền phạt lên đến 2,385 tỷ PKR (khoảng 85,6 triệu USD) vì không tuân thủ yêu cầu báo cáo chủ sở hữu hưởng lợi. Tại Macao, Trung Quốc, các biện pháp trừng phạt bao gồm phạt tiền và thậm chí giải thể pháp nhân vi phạm.
• Hợp tác quốc tế: Do tính chất xuyên quốc gia của tội phạm tài chính, sự hợp tác giữa các quốc gia là điều không thể thiếu. Các tổ chức như APG và FATF đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy chia sẻ thông tin, hỗ trợ pháp lý lẫn nhau, và phát triển các tiêu chuẩn chung.

Những biện pháp này không chỉ nhắm đến việc ngăn chặn mà còn tăng cường khả năng phát hiện và xử lý các trường hợp lạm dụng pháp nhân, góp phần bảo vệ hệ thống tài chính toàn cầu.

7. Kết luận

Việc lạm dụng pháp nhân trong các hoạt động rửa tiền, tài trợ khủng bố và các tội phạm tài chính khác là một mối đe dọa nghiêm trọng đối với tính toàn vẹn của hệ thống tài chính toàn cầu. Dù đã có những tiến bộ đáng kể trong việc nâng cao nhận thức, cải thiện minh bạch và triển khai các biện pháp đối phó, các thách thức vẫn còn tồn tại—đặc biệt là trong việc xác định chủ sở hữu hưởng lợi và đối phó với các kế hoạch phức tạp như TBML.

Để giải quyết vấn đề này, các quốc gia cần tiếp tục cải thiện đánh giá rủi ro, mở rộng áp dụng các cơ sở đăng ký chủ sở hữu hưởng lợi minh bạch, và tăng cường giám sát các nhà cung cấp dịch vụ chuyên nghiệp như TCSP. Đồng thời, hợp tác quốc tế phải được duy trì và mở rộng để đối phó với tính chất xuyên biên giới của tội phạm tài chính. Chỉ thông qua những nỗ lực liên tục và sự phối hợp chặt chẽ giữa các quốc gia, việc lạm dụng pháp nhân mới có thể được kiểm soát hiệu quả, từ đó bảo vệ nền kinh tế toàn cầu khỏi các mối đe dọa tài chính bất hợp pháp.

Tài liệu hội nghị mô hình APG năm 2024